الف - چگونگی تشكیل شورای انقلاب:
با اوج گیری نهضت اسلامی در سال 1357 اندیشه طرح «شورای انقلاب» در میان روحانیون معتمد امام پدید آمد كه در سفر شهید مطهری به پاریس، این طرح با امام در میان گزارده شد.
آیت الله هاشمی رفسنجانی در این باره چنین نوشته است (صورت مذاكرات شورای انقلاب، مقدمه به قلم اكبر هاشمی رفسنجانی، ج 1) : «... آقای مطهری در مراجعت از سفر پاریس، دستور رهبر عظیم الشأن انقلاب را مبنی بر تشكیل شورای انقلاب آوردند. حضرت امام آقایان شهید مطهری، شهید بهشتی و موسوی اردبیلی و شهید باهنر و اینجانب هاشمی رفسنجانی را به عنوان هسته اول شورای انقلاب تعیین و اجازه داده بودند كه افراد دیگر با اتفاق نظر این پنج نفر اضافه شوند و در جلسات ابتدایی تصمیم بر این شد كه حتی الامكان تركیب شورا از اعضای روحانی و غیر روحانی به نسبت مساوی و نزدیك به هم باشد. ترتیب انتخاب اعضای دیگر و تكمیل شورا تا آنجا كه حافظه یاری می كند و با استمداد از حافظه دیگران چنین بود: پیش از پیروزی انقلاب، آقایان سید محمود طالقانی، سید علی خامنه ای [مقام معظم رهبری]، [محمد رضا] مهدوی كنی، احمد صدر، حاج سید جوادی، مهندس مهدی بازرگان، دكتر یدالله سحابی، مهندس مصطفی كتیرایی، سرلشگر ولی الله قرنی، سرتیب علی اصغر مسعودی به اتفاق آرا به عضویت انتخاب شدند.
پس از پیروزی انقلاب و تشكیل دولت موقت، آقایان بازرگان و سحابی و كتیرایی و حاج سید جوادی و قرنی به دولت و ارتش منتقل شدند و به جای آنها آقایان دكتر حسن حبیبی، مهندس عزت الله سحابی، دكتر عباس شیبانی، ابوالحسن بنی صدر و صادق قطب زاده انتخاب گردیدند و در مرحله بعد پس از شهادت استاد مطهری، آقایان مهندس میر حسین موسوی، احمد جلالی و دكتر حبیب الله پیمان انتخاب شدند و آقای مسعودی به كار اجرایی رفت...».
و در رابطه با نقش استاد مطهری چنین می نویسد (مجله سروش، یادنامه شهید مطهری، اردیبهشت 1362): «طبعا چون امام حرف ها را برای ایشان زده بودند، مرجع برای ما ایشان بودند. بیشتر نص امام را از ایشان بایست می شنیدیم... ایشان بیشتر از ما مسائل فكری برایشان مطرح بود تا عملی و در گذشته هم این طوری بود. در شورای انقلاب هم این طوری بود. خیلی مواظب بود كه خطوط انحرافی فكری كه آن روز در جامعه ما وجود داشت و سر و صدا هم زیاد داشت. اینها در شورای انقلاب راه پیدا نكنند».
در پیام 22 دی 1357 امام تشكیل شورای انقلاب بدین گونه اعلام شد (صحیفه نور، ج 4، صص 208 - 207 - 22/10/1357). «... به موجب حق شرعی و براساس رأی اعتماد اكثریت قاطع مردم ایران كه نسبت به این جانب ابراز شده است در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام شورای انقلاب اسلامی مركب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق، موقتا تعیین شده و شروع به كار خواهند كرد. اعضای این شورا در اولین فرصت مناسب معرفی خواهند شد. این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد.
ب - فعالیت های شورای انقلاب پس از پیروزی:
از اولین روز ورود امام بحث های مهمی از قبیل تشكیل دولت، تشكیل مجلس، ایجاد مجلس مؤسسان [خبرگان] در این شورا مطرح شد.
در اولین گام، شورا، مهندس بازرگان را به عنوان نخست وزیر دولت موقت پیشنهاد و امام نیز ایشان را منصوب كردند. بعد از پیروزی انقلاب در 22 بهمن 1357 شورای انقلاب و دولت موقت تحت لوای رهبری امام و مشروعیت حاصله از حمایت های مردمی، زمام امور را به دست گرفتند. دومین تصمیم مهم شورای انقلاب، تصویب اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در دوم اردیبهشت 1358، بود. شورای انقلاب، ملی شدن بانك ها، سامان بخشیدن به دادگاه های انقلاب، برگزاری همه پرسی در رابطه با نظام جمهوری اسلامی، بررسی پیش نویس قانون اساسی و انتشار آن در جراید، تصویب قانون شوراهای محلی، تصویب ملی شدن صنایع بزرگ، تصویب آیین نامه مجلس خبرگان و برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و انتخابات مجلس شورای اسلامی و ... را انجام داد.
آیت الله طالقانی، چهره محبوب مردمی و دومین رئیس شورای انقلاب در 19 شهریور همان سال درگذشت (اولین رئیس شورای انقلاب استاد شهید مطهری كه در شب یازدهم اردیبهشت همان سال توسط گروهك فرقان به شهادت رسید).
به دنبال تسخیر لانه جاسوسی آمریكا در 13 آبان 1358 دولت بازرگان فردای آن روز استعفای خود را تسلیم امام كرد. شورای انقلاب بیانیه مهمی خطاب به ملت صادر كرد و یادآور شد كه مصمم است در فرصت محدودی، برگزاری همه پرسی درباره قانون اساسی، انتخابات مجلس شورای ملی و ریاست جمهوری و... را به انجام برساند. متعاقب این بیانیه اعلام شد كه شورا تركیب تازه ای خواهد داشت و با ادغام دولت در شورا اعضای جدید شورا انتخاب شدند و در اداره مملكت بدین ترتیب تقسیم كار شد.
«خامنه ای ؛ دفاع و پاسداران - هاشمی رفسنجانی؛ وزارت كشور - باهنر؛ آموزش و پرورش - مهدوی كنی؛ كمیته و دادگستری - بهشتی؛ جهاد سازندگی - بنی صدر؛ وزارت امور خارجه - معین فر؛ نفت - حبیبی؛ آموزش عالی - عزت الله سحابی؛ برنامه و بودجه - میناچی؛ ارشاد ملی - قدوسی؛ دادگاه انقلاب»
این افراد فعالیت های خود را آغاز نموده و در مدت كوتاهی نسبتا موفق شدند بر خلأ سیاسی موجود فایق آیند.
همه پرسی قانون اساسی در 12 آذر 1358 و متعاقب آن انتخابات ریاست جمهوری در بهمن 1358 برگزار شد و مجلس شورای اسلامی در 7 خرداد 1359 افتتاح گردید.
ج - پایان كار شورای انقلاب :
با شروع كار مجلس و شورای نگهبان و دیگر نهادها، مسؤولیت و ضرورت وجودی شورای انقلاب به پایان رسید. لذا در 12 تیر 1359 آیت الله بهشتی اعلام كرد: «مسؤولیت شورای انقلاب دو هفته دیگر پایان می یابد». سپس آخرین جلسه شورا در 26 تیر 1359 برگزار شد. دكتر حسن حبیبی سخنگوی شورای انقلاب، در آخرین مصاحبه خود گفت: «امروز با رسمیت یافتن مجلس شورای اسلامی و كامل شدن اعضای شورای نگهبان قانون اساسی، كار شورای انقلاب كه تاكنون وظیفه قانونگذاری را بر عهده داشت نیز به پایان رسید».
آخرین اعضای شورا عبارت بودند از آیت الله بهشتی، آیت الله خامنه ای، آیت الله موسوی اردبیلی، دكتر محمد جواد باهنر، آیت الله هاشمی رفسنجانی، دكتر حسن حبیبی، دكتر عباس شیبانی، مهندس مهدی بازرگان، مهندس عزت الله سحابی، صادق قطب زاده، مهندس علی اكبر معین فر و ابوالحسن بنی صدر.
رؤسا | |||||||||||
ر. | رئیس | نوبت ریاست | ر. | رئیس | نوبت ریاست | ||||||
۱ | مطهری | اولین رئیس | ۳ | بهشتی | سومین رئیس | ||||||
۲ | طالقانی | دومین رئیس | ۴ | بنیصدر | چهارمین رئیس | ||||||
وزیران | |||||||||||
ر. | وزیر | وزارتخانه | ر. | وزیر | وزارتخانه | ||||||
۱ | باهنر | آموزشوپرورش | ۱۰ | قزوینی | راه وترابری | ||||||
۲ | قندی | ارتباطات | ۱۱ | احمدزاده | صنایع ومعاون | ||||||
۳ | نمازی | اقتصاد | ۱۲ | حبیبی | علوم | ||||||
۴ | بنیصدر←قطبزاده | امورخارجه | ۱۳ | میناچی | ارشاد | ||||||
۵ | صدر | بازرگانی | ۱۴ | فروهر | کار | ||||||
۶ | سامی | بهداشت | ۱۵ | هاشمی | کشور | ||||||
۷ | شیبانی | کشاورزی | ۱۶ | کتیرایی | مسکن | ||||||
۸ | مهدوی کنی | دادگستری | ۱۷ | معینفر | نفت | ||||||
۹ | خامنهای | دفاع | ۱۸ | تاج | نیرو |